هرآنچه که باید در مورد تالاب هورالعظیم بدانید!
تالاب حویزه یا به زبان عربی هور الحويزة یکی از بزرگترین تالاب‌های خاومیانه است. قسمت بزرگ و قابل توجه تالاب‌های بین النهرین و جنوب عراق را در شرق رودخانه دجله در مرز ایران و عراق تشکیل می‌دهد. این تالاب از نظر جغرافیایی بین ایران و عراق است. عمق آن 5 متر است و مساحت کل این تالاب نیز به صد و بیست هکتار می‌رسد. بخش عراقی آن به هور الحويزة و قسمت ایرانی آن به تالاب هورالعظیم مشهور است. تالاب‌های الحويزة و هورالعظیم از نظر تاریخی، فرهنگی و زیست محیطی در سطح بین المللی دارای اهمیت و ارزش بالایی هستند. آب ورودی این تالاب از سمت رودخانه کرخه از سمت ایران (حدود 40 تا 50 درصد) و از دو شاخه از رود دجله در نزدیکی شهر عماره عراق تامین می‌شود. شما با مطالعه این مقاله با تالاب هورالعظیم، مشخصات، جغرافیای آن و گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری آن آشنا خواهید شد.
تالاب هورالعظیم
هورالعظیم! قلب تپنده حیات جلگه خوزستان
ریه‌های جنوب غرب کشور
تالاب‌های مرکزی و حمار که جز بزرگترین و غنی‌ترین تالابها از نظر اکوسیستم غربی اوراسیا هستند، در دهه‌های 1980 الی 1990 توسط صدام حسین خشک شدند. در آن زمان صدام اکثر تالابها را می‌خشکاند. هور الحويزة خوش شانس بود و به خاطر اینکه بخش اعظم آب آن از ایران تامین می‌شد، به صورت کامل خشک نشد. این تالاب دارای تنوع زیست محیطی بسیار بالایی است. به دلیل مناسب بودن موقعیت زیست محیطی و تنوع بالای گونه‌های جانوری، این تالاب به ایستگاه استراحت پرندگان مهاجر است. همچنین ایستگاهی خوش آب و هوا و مناسب برای تکثیر پرندگان بومی تالاب. هور الحويزة یا تالاب هورالعظیم دارای یکی از غنی‌ترین و ارزشمندترین اکوسیستم‌های آبی در سطح جهان است.
موقعیت جغرافیایی تالاب
حدود یک سوم این تالاب در ایران و دو سوم آن نیز در عراق است. قسمت ایرانی آن در استان خوزستان (در شهرستان هویزه و دشت آزادگان) واقع شده است. از سال 2007، این تالابها در فهرست “تالاب های با اهمیت بین المللی” تحت کنوانسیون رامسر (سایت رامسر) قرار گرفته‌اند. (کنوانسیون رامسر در سال 1349 در حکومت پهلوی دوم، برای حفاظت از تالاب‌های با اهمیت بین المللی، همچنین حفاظت از گونه‌های زیستی واقع در این تالابها، در شهر رامسر تاسیس گردید.) این تالاب تنها منطقه وسیعی است که از زه‌کشی در امان مانده است. به عبارتی این منطقه تنها قسمت دست نخورده در بین النهرین است.
ساکنان هورالعظیم
در قسمت جنوب غرب ایران و همچنین مناطق مربوط به جنوب شرق کشور عراق، شهرهای کوچکی در اطراف تالاب‌های بین النهرین وجود دارد. این شهرها توسط هیچ مرزی از هم جدا نمی‌شوند و جزئی از خاک ایران و عراق هستند. بومیان ساکن این شهرها از طریق قایق‌های مخصوص کوچکی، بین مرز این دو کشور در رفت و آمد هستند. ساکنان این شهرهای تالابی بسیار ساده زیست هستند. معمولا فاقد هر گونه امکانات رفاهی می‌باشند و زندگی آنها وابسته به تالاب است. از زمان سومریان باستان و حدود 5000 سال پیش، مردمانی در تالاب‌های بین النهرین سکونت داشته‌اند. عرب‌های هور جز ساکنان و بومیان این منطقه (چه در بخش ایرانی تالاب چه در بخش عراقی آن) هستند. ساکنان این مناطق معمولا از طریق کشاورزی (کشت گندم، جو و برنج) و از طریق دامداری (گاومیش، گاو و گوسفند) امرار معاش می‌کنند. بیشتر ساکنان این منطقه مسلمان هستند. البته لازم به ذکر است که تعداد کمی از ساکنان هورالعظیم، آرامی زبان غیر عرب مندائی هستند.
حیات وحش تالاب هورالعظیم
با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص، بکر بودن و دست نخورده بودن، آب و هوا و اقلیم مناسب تالاب، گونه‌های متنوع جانوری در این تالاب حضور دارند. به عبارتی، این تالاب گنجینه‌ای غنی تنوع زیستی با اهمیت و اولویت بالای حفاظتی است. زیستگاه گونه‌های در معرض خطر، گونه‌های نایاب و نادر است. سایت هورالعظیم میزبان بیش از 90 گونه مختلف پرندگان زمستان‌گذر مهم و بیش از 40 گونه پروش دهنده تابستانی است. همچنین منطقه‌ای برای بازیابی و تغذیه برای مهاجران گذرگاهی در مسیر بین سیبری غربی / آسیای مرکزی و شرق و جنوب آفریقا است. منطقه‌ای که آب شیرین به تالاب می‌رسد و جایی که از مناطق شهری و مسکونی دور است، زیستگاه گونه‌های ناب جانوری شروع می‌شود. این مرداب مامنی ان برای هزاران پرنده مهاجر، پستانداران ناباب، همچنین خزندگان و آبزیان متنوعی است. برخی از گونه‌های این تالاب بسیلر منحصر به فرد می‌باشند و زسیتگاه آنها فقط هور الحويزة است. همچنین این هور زیستگاه خزندگان و پرندگان در معرض انقراض زیادی است.
پستانداران هورالعظیم
شنگ ماکسویل زیرگونه‌ای از شنگ هندی است که تنها زیستگاه جهانی این پستاندار هور الحويزة (هر دو بخش ایرانی و عراقی هور) است. در سال‌های اخیر، این پستاندار خارق العاده توسط سید باقر موسوی در هورالعظیم کشف شد. اکنون به لطف زحمات سید باقر موسوی شنگ ماکسویل در لیست پستانداران ایرن قرار گرفته است. از دیگر پستاندارن منحصر به فرد این منطقه می‌توان به نسوکیای دم دراز اشاره کرد که در سال گذشته، توسط سید باقر موسوی کشف شد و اکنون جز پستانداران ایران محسوب می‌شود. از دیگر پستانداران می‌توان به گاومیش، خدنگ کوچک، گراز، گربه جنگی، خرگوش غربی، شنگ اوراسیایی، تشی، شغال، جرد لیبی و غیره اشاره کرد.
خزندگان هورالعظیم
از خزندگان و دوزیستان هور، می‌توان به لاک پشت فراتی، لاک پست برکه‌ای اروپایی و گرزه مار تالابی (البته گرزه مار هنوز در دست بررسی است و به نظر می‌رسد در آینده به عنوان زیرگونه معرفی شود) اشاره نمود. چندی پیش در یک مقاله بین المللی به این مار سمی (گرزه مار) در تالاب‌های بین النهرین پرداخته شد. از دو زیستان تالاب می‌توان به قورباغه درختی اشاره کرد. در مورد آشنایی بیشتر با جزئیات مربوط به گونه‌های مختلف جانوری به بخش مقالات رجوع نمایید. از دیگر خزندگان می‌توان به سوسمار خاردم، هیولای هور و گونه‌های متنوع دیگر اشاره کرد.
پرندگان هورالعظیم
همانگونه که در بالا نیز به آن اشاره کردیم، این تالاب میزبان خیل عظیم و متنوعی از پرندگان مهاجر و همچنین پرندگان بومی است. حواصیل شب، مارگردن، غاز خاکستری یا همان غاز وحشی، غول حواسیل، اکراس مقدس آفریقایی، باکلان مارگردن و باکلان کوچک، حواصیل زرد، طاووسک، زنبورخوار گلوخرمایی، قمری معمولی، تلیله بلوطی، اردک مرمری، سلیم سینه بلوطی، خوتکای ابرو سفید، غاز پیشانی سفید، سارگپه پابلند، تنجه و پرندگان دیگر اشاره کرد. عقاب خالدار بزرگ جز گونه‌های زمستان گذر تالاب است.
وضعیت پرندگان تالاب
طبق بازدیدهایی که از هفت نقطه ایرانی هورالعظیم و پنج نقطه عراقی حویزه (نقاط کانونی‌ای که بیشترین تعداد پرنده مهاجر و بومی را داراست) صورت گرفت، 106 گونه پرنده ثبت شد. البته سازمان‌های BirdLife International و IUCN نه گونه را در لیست مربوط به فهرست قرمز قرار دادند. از این 9 گونه می‌توان به عقاب استپی که در معرض انقراض است اشاره کرد. عقاب خالدار بزرگ در لیست گونه‌های آسیب پذیر است. اردک مرمری و اردک معمولی تقریبا در لیست معرض خطر قرار دارند. مرغ ارمنی اوراسیا و دم سیاه نیز در لیست قرار دارند.
علف‌های هرز و آفت‌های جانوری؟!
این موضوع حتی در دانشگا‌ها و به صورت کتب درسی آموزش داده می‌شوند! حرکتی بسیار خطرناک و آموزشی غلط و غیر علمی که نتیجه‌اش این می‌شود که نگاه‌ها به تنوع زیستی، نگاه خوشایندی در جامعه قلمداد نشود. همین امر باعث شده گونه‌های گیاهی و جانوری بسیاری در معرض خطر انقراض قرار بگیرند یا اصلا منقرض شوند! مثلا همین پرنده (زنبورخوار گلوخرمایی) به عنوان آفت برای کندوهای زنبور عسل پرورشی به آن نگاه می‌شود.
سالانه هزاران زنبورخوار با مواد سمی خطرناکتوسط زنبورداران از بین می‌روند. غافل از اینکه خود زنبورداری نوعی دخالت در اکوسیستم است!هرچند هم به گرده افشانی و غیره کمک کند؛ اما در هر حالت به لحاظ علمی، نوعی دخالت و دستکاری در طبیعت محصوب می‌شود. به طور یقین در زنجیره غذایی خلل وارد می‌شود و چه بسا باعث نابودی گونه‌های بیشتری خواهد شد.
به هر حال امیدواریم که زنبورداری حداقل در مناطق حفاظت شده ممنوع شود!
وضعیت تالاب هورالعظیم
تالاب هورالعظیم با وجود اهمیت بالایی که در سطح بین المللی دارد، همچنان با بحران‌های مختلفی دست و پنجه نرم می‌کند. تهدیدات بزرگ مختلف داخلی و خارجی. این تهدیدات هم جنبه انسانی دارند هم طبیعی. یکی از تهدیدهای طبیعی تالاب، تغییر اقلیم و گرمایش جهانی است که باعث خشکسالی‌های پی در پی در خاورمیانه شد. البته تهدید اصلی مشکل احداث سد است. همانطور که درجریان هستید، سدها قاتلان اصلی تالابها و محیط زیست کشورمان هستند. احداث سدهایی بر رودخانه دجله در ترکیه و سدهایی از سمت ایران، باعث کاهش ورودی آب به تالاب می‌شود. ایجاد یک خاکریز به اندازه 90 کیلومتر در ایران باعث شد که تالاب به صورت مکرر در سال‌های اخیر دچار بی آبی شود. این سد با جلوگیری از ورود آب از سمت ایران، بارها شرایط خشکسالی را در مناطق جنوب شرقی و شمال شرقی باتلاق حویزه تشدید کرد. یکی از تهدیدهایی که از جانب انسان‌ها در کمین تالاب است، شکار پرندگان مهاجر و ماهیگیری است. لازم به ذکر است که بسیاری از پرندگان موجود در تالاب جز گونه‌های کمیاب و ارزشمند در دنیا هستند. همچنین پستاندارانی همچون نسوکیای دم دراز و شنگ ماکسویل جز پستاندارانی هستند که فقط و فقط در این تالاب زندگی می‌کنند.
استخراج نفت در هورالعظیم خوزستان
یکی از تهدیدهای مهم این تالاب، استخراج نفت از این منطقه است. دولت‌ها به بهانه استخراج نفت تالابها را می‌خشکانند. مجموعه تهدیدهای انسانی و طبیعی باعث شد که تالاب در سال‌های اخیر، به خصوص در سال 1400 با مشکل شدید کمبود آب و خشکسالی رو به رو شود. این تهدیدها فقط منجر به خسکسالی نمی‌شوند، بلکه با نبود آب، گرمای هوا و خشکسالی در اطراف، نیزارهای اطراف تالاب خشک می‌شوند و به دلیل گرمای زیاد آتش می‌گیرند. حتما در سال‌های گذشته اخبار درناک پیرامون آتش‌سوزی تالاب هورالعظیم را شنیده‌اید. وقوع آتش‌سوزی باعث از بین رفتن گیاهان، گونه‌های نادر جانوری و آلودگی هوا و کاهش دید در جاده‌های اطراف تالاب می‌شود. هیچ زمانی تصویر گاومیش‌های مظلوم و درمانده‌ای که دچار سوختگی و مرگ تدریجی شدند را فراموش نخواهیم کرد.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگو شرکت کنید؟نظری بدهید!